Λαϊκή Μετεωρολογία
 

Ήταν εύλογο ο πρωτόγονος φυσικός άνθρωπος να πρωτοκινηθεί φυσικά. Πρωτοκοίταξε τη γύρω φύση, αρχίζοντας από τους γονείς και το χώρο τους κι ύστερα προχώρησε στην πλατύτερη γνωριμία της εναλλάσσοντας τη χαρά με το φόβο (Λουκάτος, 1978). Ήταν άμεσα φυσική η περιέργεια του ανθρώπου για το φυσικό του κόσμο που τον περιέβαλλε. Με απλές σκέψεις προσπάθησε να εξηγήσει τις αστραπές, τις βροντές, το αστροπελέκι, πώς μαζεύονται τα σύννεφα, πώς πέφτει η βροχή, τι είναι και πως δημιουργείται το ουράνιο τόξο, ποιος δημιουργεί τους ανέμους και γιατί μερικές φορές έχουμε ανεμοστρόβιλο.


Οι μέλισσες δεν πετούν όταν πνέει άνεμος ισχυρότερος από 25 χλμ/ώρα
Καταλαβαίνουν το στατικό ηλεκτρισμό και καλύπτονται όταν πλησιάζει καταιγίδα

Θα βρέξει, λένε οι προγονοί μας, αν οι αγελάδες τρώνε καθισμένες ή ξαπλώνουν στο χορτάρι Αυτή η δοξασία δεν έχει αποδειχθεί επιστημονικά.
Εικ. 224 Εικ. 225

Υπήρξαν πολλοί που έγραψαν για σημάδια που μπορούμε να προβλέψουμε τον καιρό. Πριν από τον Πλίνιο ο Ησίοδος συμβούλευε τους ναυτικούς να ταξιδεύουν άφοβα στη θάλασσα όταν τα φύλλα στις συκιές θα είχαν μέγεθος πατημασιάς κορακιού. Ο Θεόφραστος σχολίασε ότι οι καταιγίδες και οι αστραπές συνοδεύονται από ισχυρούς ανέμους όταν οι ακτίνες του ήλιου φαίνονται να πέφτουν σε διαφορετική κατεύθυνση. Επίσης ότι αν εμφανιστεί ένα δελφίνι κοντά στη στεριά θα ακολουθήσει καταιγίδα. Οι αρχαίοι Έλληνες αγρότες και ναυτικοί,  παρατηρούσαν τα σημάδια του καιρού. Στην αρχαιότητα οι άνθρωποι πίστευαν ότι για τα καιρικά φαινόμενα ευθύνονταν οι θεοί, τα πνεύματα ή οι δαίμονες. Πίστευαν ότι αν

Εικ. 226
Λένε ότι οι γρύλοι ακούγονται όταν πλησιάζει βροχή

παρατηρούσαν τα φυτά και τα ζώα θα προέβλεπαν τον καιρό και θα είχαν χρόνο να προετοιμαστούν. Η αλήθεια είναι ότι μερικά ζώα αισθάνονται κάποια ανησυχία αλλά δεν μπορούν να κάνουν πρόβλεψη. Ανάλογα με τις συνθήκες που επικρατούν τα φυτά ανθίζουν. Δεν μπορούμε όμως από αυτό να βγάλουμε πρόβλεψη. Δεν μπορούμε να καθορίσουμε από την ανάπτυξη και την καρποφορία των φυτών πόσο θα κρατήσει ο χειμώνας ή το καλοκαίρι

Η μετεωρολογία στην αρχή ήταν ένα κράμα σωστής παρατήρησης και φανταστικής ερμηνείας, συνδυασμός λογικής και παιδικής σκέψης που σιγά σιγά προχωρεί από την αρχική απορία και συνήθεια στην ορθολογική διαπίστωση. Εξακολουθούν και σήμερα οι πρακτικοί γέροι του κάμπου, του βουνού και της θάλασσας, οι άνθρωποι που δεν χάνουν από τα μάτια τους την κίνηση των φυσικών φαινομένων να προβλέπουν να προσδιορίζουν και να κρίνουν την παραμικρή μετεωρολογική μεταβολή του τόπου τους και των εποχών. Έχουν άλλωστε στο μυαλό τους και τις πατροπαράδοτες παροιμίες που τον προειδοποιούν: «Άστραψε στο Ζάλογγο; Μπάσε μέσα τ’ άλογο», «Το Μάρτη ξύλα φύλαγε, μην κάψεις τα παλούκια», «Είδες Δόξα (ουράνιο τόξο) το βράδυ; Καλοσύνη την αυγή».

Εικ. 227
Κάποιοι πιστεύουν ότι αν το κρεμμύδι έχει παχιά εξωτερική φλούδα τότε ο χειμώνας θα είναι βαρύς.

Γύρω από τα μετεωρολογικά φαινόμενα επικράτησαν πολλές δοξασίες και πλάστηκαν διάφορες λαϊκές παραδόσεις, π.χ ότι οι βροντές δημιουργούνται από τον κρότο που κάνει το αμάξι του Θεού (ή του προφήτη Ηλία) όταν τρέχει στους ουρανούς ή ότι η βροχή πέφτει από τις τρύπες του ουρανού ή τη ρίχνει ο Θεός με δριμόνι (είδος κόσκινου, «Βρέχει με το κόσκινο») κλπ.

Πέρα από τις περισσότερο ή λιγότερο παιγνιώδεις αυτές παραδόσεις, επικράτησαν και μαγικές πρακτικές συνήθειες για την αποτροπή πχ του κεραυνού (άναμμα κεριού Επιταφίου, βίαιο σπάσιμο του πρώτου αβγού της Μεγάλης Πέμπτης κ.α). Για όλα σχεδόν τα φαινόμενα υπάρχουν αντίστοιχα λαϊκά ονόματα: «δόξα» (η ίριδα, ουράνιο τόξο),

«χάση» (καταιγίδα), «ανεμορούφουλας» (ανεμοστρόβιλος) κ.λ.π.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα διάφορα προγνωστικά του καιρού που κατά κανόνα υπήρξαν το αποτέλεσμα μακροχρόνιων παρατηρήσεων,

Εικ. 228
Οι πρακτικοί μετεωρολόγοι χρησιμοποιούν τα φύκια.
Με ξηρό καιρό ξεραίνονται και ζαρώνουν.
Αν έρχεται βροχή, φουσκώνουν και είναι υγρά στην αφή

επαληθευμένων στην ίδια πράξη, παραγωγή κ.λ.π.
Στηρίζονται στον ζωικό και φυτικό κόσμο, σε φυσικά φαινόμενα, μεταξύ άλλων και στην κατάσταση του ίδιου του καιρού που επικρατεί κατά τόπους σε ορισμένες μέρες του χρόνου. Πολλοί από τους τρόπους αυτούς προγνώσεως συνεχίζουν αρχαιότατη παράδοση, της οποίας μαρτυρίες βρίσκονται σε διάφορους συγγραφείς, ιδιαίτερα στον Αριστοτέλη και τον Θεόφραστο.

Πιστεύεται π.χ. πως "όταν οι κοράκοι είναι ένας ένας και φωνάζουνε, βάνει αέρα, όταν είναι πολλοί μαζί και τσιμπιούνται, τότε βρέχει" (Κρήτη) ή λέγουν: "Οι κοκόροι κράζουν, οι καιροί αλλάζουν" (Μάνη).
Η πρώιμη ανθοφορία φυτών και δέντρων θεωρείται σε πολλά μέρη βέβαιος τρόπος προγνώσεως. Η άνθιση π.χ. της αμυγδαλιάς κατά το φθινόπωρο ερμηνεύεται ως προμήνυμα βαρυχειμωνιάς (Κέρκυρα). Ιδιαίτερα προσέχουν τη σκίλλα ("σκιλλοκρομμύδα", "ασκελετούρα", "μποτσίκι" κ.ά.), η μικρή ή μεγάλη καρποφορία της κατά το φθινόπωρο συνδυάστηκε με πρώιμο ή όψιμο χειμώνα και με ανάλογη

Εικ. 229

γεωργική παραγωγή. Η παρατήρηση επίσης των ουράνιων φαινομένων και του ορίζοντα (σημάδια του ουρανού) πιστεύεται ότι παρέχει ακριβή προγνωστικά. Σε πολλά μέρη π.χ. λέγουν "του ήλιου κύκλος άνεμος, του φεγγαριού χειμώνας", ή πιστεύουν ότι "άμα τρεμοσβήνουν τα άστρα θα έχουμε άνεμο, όταν είναι θολά θα έχουμε βροχή".
Ιδιαίτερα ασφαλή θεωρήθηκαν τα προγνωστικά από τα μερομήνια, καθώς και από τον καιρό που επικρατεί άλλες μέρες τον χρόνο όπως τα Φώτα ( σε πολλά μέρη: "Χαρά στα Φώτα τα στεγνά και τις Λαμπρές βρεμένες"), της Υπαπαντής (2 Φεβρουαρίου , Κεφαλονιά:" Καλοκαιριά της Παπαντής, μαρτιάτικος χειμώνας"), του Ευαγγελισμού (Ήπειρος: όταν βγαίνουν τα φίδια σημαίνει βροχερό καιρό")κ.λ.π. και ιδίως του προφήτη Ηλία, ο οποίος και θεωρείται έφορος της βροχής.
Γνωμικά για τα σημάδια του ουρανού, τα οποία θεωρούνται και τα πιο ακριβέστερα, αναφέρονται και στη Καινή Διαθήκη.
Για παράδειγμα στο Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, Κεφάλαιο ιστ΄, 2-3:

 "...Αυτός δε απεκρίθη και τους είπεν. Όταν βραδυλαση και έλθει ο ήλιος εις την δύσιν του, λέγετε. Έχομεν αύριον καλοκαιρίαν, διότι κοκκινίζει ο ουρανός.
Και το πρωί παρατηρείτε εις την ανατολή και λέγετε. Σήμερον θα είναι χειμώνας. Διότι κοκκινίζει σκεπασμένος με σύννεφα ο ουρανός..."

Εικ. 230 Ανατολικός Πύργος
16-12-2004, 7.24΄ πμ
Εικ. 231 Δυτικός Πύργος
19-11-2004, 17.45΄ μμ
"Όταν είναι απόγευμα, ο καιρός θα είναι καλός, γιατί ο ουρανός είναι κόκκινος. Ενώ θα έχει κακοκαιρία αν ο ουρανός είναι κόκκινος το πρωί"

Η θάλασσα επίσης, ο καπνός που βγαίνει από το τζάκι, η στάχτη και άλλα παρεμφερή  φαινόμενα ή ανθρώπινες  ενέργειες μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο παρατηρήσεων για μετεωρολογικούς προγνώσεις. Μερικά παραδείγματα: "Αν η θάλασσα βγάζει φύκια, θα κάνει φουρτούνα" (Λέσβος), "Όταν γυρίζει ο καπνός μέσα στο σπίτι, θα αλλάξει ο καιρός" (Ήπειρος), "Όταν σβήνουνε τα αναμμένα κάρβουνα χωρίς αιτία, θα χιονίσει" (Κρήτη), "Άμα η σπλήνα του γουρτζελιού (γουρουνιού) είναι στενή, είναι ο χειμώνας" (Λήμνος).

Εικ. 232
Όταν γύρω από τη Σελήνη υπάρχει φωτοστέφανο, συχνά δηλώνει βροχή. Το φωτοστέφανο δημιουργείται επειδή τα σύννεφα σε μεγάλο ύψος περιέχουν κρυστάλλους πάγου που διαθλούν το φως.

Τα ποικίλα αυτά προγνωστικά εντοπίζονται και εστιάζονται πολλές φορές σε ορισμένα  σημεία του ορίζοντα ή του περιβάλλοντος: κορυφή βουνού, λόφου, επιφάνεια ποταμού κ.λ.π. Από τους Χουλιαράδες της Ηπείρου π.χ. μαρτυρείται η πρόβλεψη:"Όταν βλέπουμε αντάρες πάνω από το ποτάμι (τον Αραχθο) και βρέχει, θα σταματήσει η βροχή", ή από το Καστρί της Κυνουρίας":Όταν σκεπάσει το Μαλεβό (Πάρνωνα) καταχνιά ως τη μέση σα ζωνάρι, θα έχουμε βροχή ή χιόνι, αν είναι χειμώνας".